Sự tích Bà Chúa Sơn Trang - Chúa Sơn Trang có phải Thánh Mẫu không?

Đôi nét về tục thờ Sơn Trang

Tín ngưỡng thờ Sơn Trang là một tín ngưỡng lâu đời của người Việt, đặc biệt phổ biến với dân tộc thiểu số vùng núi phía Bắc. Theo nhiều tài liệu, tục thờ Sơn Trang có nguồn gốc từ thời Âu Lạc, khoảng 2000 năm trước. Tín ngưỡng này mang đậm dấu ấn của nền văn hóa nông nghiệp, thờ phụng các vị thần bảo hộ cho miền rừng núi, trung du và các hoạt động canh tác, chăn nuôi. 

Từ “Sơn Trang” bao gồm chữ “Sơn” có nghĩa là “núi” và “Trang” trong “trang trại” hay “nông trang”, phản ánh sự kết nối chặt chẽ giữa tín ngưỡng này với đời sống nông nghiệp. Các vị thần được thờ trong tín ngưỡng Sơn Trang đa phần là nữ thần, mẫu thần, hoặc các bà chúa, những người được cho là có quyền năng bảo vệ và ban phước cho người dân.

So với tục thờ Sơn Trang, tín ngưỡng Tứ Phủ được cho là xuất hiện sau, cách đây khoảng 600 năm khi Mẫu Liễu Hạnh xuất hiện.

Chúa Sơn Trang và Tam tòa Sơn Trang

Chúa Sơn Trang là vị thần quan trọng trong tín ngưỡng thờ Sơn Trang của người Việt, đặc biệt là ở các vùng núi phía Bắc. Chúa Sơn Trang ngự tại Cung Sơn Trang, hay còn gọi là Tòa Sơn Trang hoặc Động Sơn Trang. Đây là nơi thờ phụng ba vị gọi là Tam tòa Sơn Trang. Ba vị này đều có mối liên hệ chặt chẽ với Mẫu Thượng Ngàn - một trong những vị Thánh Mẫu quan trọng trong tín ngưỡng Tứ Phủ.

Tam tòa Sơn Trang bao gồm ba vị Chúa Sơn Trang sau:

• Sơn Trang Đệ Nhất: Thanh Sơn Đại Vương Bạch Anh Quản Trưởng Sơn Lâm Công chúa Lê Mại Đại Vương, là vị thần có hàng vị cao nhất trong ba vị. Bà được phong làm Chúa Sơn Trang và đại diện cho sức mạnh quyền uy của núi rừng. Lê Mại Đại Vương cũng được thờ tại Đền Đông Cuông, nơi bà được xem là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn.
• Sơn Trang Đệ Nhị: Diệu Tín Thiền Sư La Bình Công chúa, một vị thần đại diện cho sức mạnh bảo vệ và sự thịnh vượng của rừng núi. La Bình Công chúa được thờ phụng tại Đền Bắc Lệ với vai trò là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn.
• Sơn Trang Đệ Tam: Diệu Nghĩa Thiền Sư Quế Hoa Công chúa, vị thần thứ ba trong Tam tòa Sơn Trang. Bà được thờ tại Đền Suối Mỡ, đây cũng là nơi bà hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn.

Tam tòa Sơn Trang không chỉ đại diện cho ba vị nữ thần quan trọng mà còn phản ánh sự liên kết giữa tín ngưỡng thờ Mẫu và tục thờ thần Sơn Trang. Ba vị Chúa này đều được xem là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn, vị Mẫu thần cai quản núi rừng và bảo hộ cho những người sống tại vùng trung du và miền núi.

Động Sơn Trang được chia thành 12 chốn Mường, 12 chốn Mán và 12 chốn Man di Thổ tộc, tạo thành hệ thống Tam Thập Lục Động Sơn Lâm Sơn Trang. Hệ thống này bao gồm 82 cửa rừng và 72 cửa biển, biểu tượng cho sự rộng lớn và quyền lực bao trùm của các vị thần bảo hộ thiên nhiên. 

Ngoài ra, Động Sơn Trang còn có Bát Bộ Sơn Trang (8 tướng trai) và Thập Nhị Bộ Tiên Nàng (12 tướng gái),đây là những vị thần linh hộ vệ, bảo vệ cho các vùng núi non và rừng sâu.

• Bát Bộ Sơn Trang: Đỗ Trinh, Đỗ Triệu, Đỗ Hiệu, Đỗ Trung, Đỗ Bích, Đỗ Trương, Đỗ Cường, Đỗ Dũng.
• Thập Nhị Bộ Tiên Nàng: Cô Cả Núi Dùm, Cô Đôi Bắc Lệ, Cô Bơ Thượng Ngàn, Cô Tư Ỷ La, Cô Năm Đồng Tiền, Cô Sáu Đồi Ngang, Cô Tám Thượng Ngàn, Cô Chín Thượng Ngàn, Cô Mười Suối Ngang, Cô Mười Một Đồng Nhân, Cô Mười Hai Thượng Ngàn.

Chúa Sơn Trang có phải Thánh Mẫu không?

Theo dân gian, Chúa Sơn Trang chính là hiện thân của Thánh Mẫu Thượng Ngàn trong tượng Tam tòa Thánh Mẫu của Tứ Phủ, vị thần quan trọng cai quản núi rừng trong tín ngưỡng thờ Mẫu. 

Ba vị Chúa Sơn Trang xuất hiện từ thời Vua Hùng, bao gồm Lê Mại Đại Vương Công Chúa (Mẫu Thượng Ngàn tại đền Đông Cuông),La Bình Công Chúa (Mẫu Thượng Ngàn tại đền Bắc Lệ) và Quế Hoa Công Chúa (Mẫu Thượng Ngàn tại đền Suối Mỡ). Cả ba vị Chúa này đều được coi là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn tại những vùng miền và thời điểm khác nhau. 

Với sự phát triển và mở rộng của tín ngưỡng Tam Phủ, tục thờ Sơn Trang – tập trung thờ cúng các thần linh bảo hộ vùng núi rừng – đã kết hợp hài hòa với tục thờ Tam Phủ (thờ vùng trời, vùng đất và vùng nước) và hình thành nên tín ngưỡng Tứ Phủ, trong đó Mẫu Thượng Ngàn (Chúa Sơn Trang) đóng vai trò quan trọng, đứng thứ hai trong hệ thống thờ cúng bốn miền.

Ngày nay, trong thiết kế đền thờ, Ban thờ Sơn Trang thường được kết hợp thờ tại các đền phủ thờ đạo Mẫu. Trong đó, Ban Sơn Trang được thờ riêng một ban và được chúng đệ tử dâng lễ đều đặn theo số 15 vì đây là con số tượng trưng cho số vị thần được thờ trên Ban Sơn Trang (1 vị chúa, 2 vị hầu cận, 12 vị cô sơn trang).