Truyền thuyết về Mẫu Đệ Tam trong đời sống tinh thần người Việt
Đền Đông Cuông
Đền Đông Cuông, hay còn gọi là đền Thần Vệ Quốc hoặc đền Đông Quang, là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, tọa lạc tại xã Đông Cuông, Văn Yên, Yên Bái. Đây là nơi thờ những anh hùng người dân tộc thiểu số đã góp công đánh bại quân Nguyên Mông thời Trần và cũng là nơi thờ chính Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn của đạo Mẫu Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu đánh giá là một trong những nơi khởi nguồn tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn.
Thiết kế đền thờ có kết cấu chữ Đinh (丁) với bốn khu vực chính: Đền chính, Miếu Cô, Miếu Cậu và Miếu Đức Ông. Khu đại bái là nơi chiêm bái, hành lễ và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Thượng Ngàn. Tượng Mẫu trong đền thân cao khoảng 0,75m, đầu đội mũ nhài dát vàng, khoác áo theo mùa, mang nét mặt hiền từ, phúc hậu.
Lễ hội Đền Đông Cuông là một trong những sự kiện quan trọng trong đời sống tín ngưỡng của người dân vùng thượng lưu sông Hồng. Hằng năm, lễ hội được tổ chức vào ngày "Mão" đầu tiên trong tháng Giêng, thu hút đông đảo du khách thập phương và các thanh đồng về đây để lễ Mẫu và thực hành nghi lễ hầu Thánh.
Mở đầu lễ hội là nghi thức mổ trâu tế Mẫu, nghi lễ này mang ý nghĩa cầu mong sự sung túc, bình an. Tiếp đó, lễ rước tượng Mẫu Đệ Nhị Thượng Ngàn sang sông, nghi lễ này chỉ diễn ra một lần mỗi năm để dâng hương cúng tế tướng quân Hà Đặc tại miếu Ghềnh Ngai, sau đó tượng Mẫu được rước về đền để tiếp tục các nghi thức dâng hương.
Ngoài phần lễ mang đậm giá trị tâm linh, phần hội của lễ hội Đền Đông Cuông cũng rất sôi động với nhiều hoạt động văn hóa dân gian như hát then, hát cọi, hát chèo, múa xòe, đấu vật, kéo co, ném còn,... Từ đó, người dân vùng thượng nguồn sông Hồng có câu nói: "Thứ nhất là hội Đền Hùng, thứ nhì là hội Đông Cuông".
Đền Bắc Lệ
Đền Bắc Lệ, hay còn gọi là Bắc Lệ Linh Từ, tọa lạc tại thôn Bắc Lệ, xã Tân Thành, huyện Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn. Đây là một trong những ngôi đền linh thiêng bậc nhất Việt Nam, được xây dựng từ thế kỷ 16 – 17 để thờ Mẫu Thượng Ngàn. Ngoài ra, đền còn thờ Chầu Bé, người trong vùng truyền lại rằng đây là nhân vật có thật, theo truyền thuyết dân gian là có thể thay mặt Đức Mẫu đáp ứng những lời nguyện cầu của người dân.
Đền Bắc Lệ cũng được xây dựng theo hình chữ Đinh (丁). Khi đến đền Bắc Lệ, du khách sẽ đi qua cổng tam quan trước khi đặt chân vào khuôn viên. Trước khi vào đền chính lễ tượng Mẫu, du khách thường dừng chân tại miếu Chầu Bé để thắp hương và xin phép Chầu tâu đối lên Cửa Mẫu. Trong miếu có tượng Chầu Bé, tượng Cô Bé Bắc Lệ và tượng Cậu Bé Bắc Lệ, đều là những vị được kính trọng trong tín ngưỡng thờ Mẫu.
Lễ hội Đền Bắc Lệ diễn ra vào ngày 20/9 Âm lịch hằng năm, với các nghi thức quan trọng như lễ rước Cô Bơ Bắc Lệ từ đền Kẻng lên đền chính để hầu Đức Mẫu Thượng Ngàn, lễ dâng hương, cầu nguyện và các nghi thức lên đồng. Ngoài lễ hội chính, đền Bắc Lệ còn có năm ngày lễ lớn trong năm thu hút đông đảo khách thập phương, bao gồm: Lễ Thượng Nguyên, Lễ vào hè, Lễ ra hè, Lễ tất niên và Lễ tiệc Mẫu.
Không chỉ là nơi thờ cúng linh thiêng, đền Bắc Lệ còn là điểm đến tâm linh quan trọng, mang đậm giá trị văn hóa và tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt. Hằng năm, du khách khắp nơi về đây để cầu an, cầu lộc và bày tỏ lòng thành kính với Mẫu Thượng Ngàn.
Đền Suối Mỡ
Đền Suối Mỡ tại xã Nghĩa Phương, huyện Lục Nam, Bắc Giang, là một quần thể di tích có niên đại từ thời Lê – Mạc, gắn liền với câu chuyện về công chúa Quế Mỵ Nương, con gái vua Hùng Định Vương. Theo truyền thuyết, công chúa Quế Mỵ Nương đã có công giúp dân mở suối, mang lại nguồn nước và lương thực cho người dân, cùng 12 thị nữ theo hầu Bà. Để tưởng nhớ công chúa, người dân đã xây dựng quần thể di tích bên dòng Suối Mỡ, tôn thờ nàng và suy tôn là Thánh Mẫu Thượng Ngàn.
Suối Mỡ được thiên nhiên ban tặng với dòng nước chảy quanh năm, bắt nguồn từ khu vực Đá Vách và Hố Chuối, xuôi dòng qua năm bậc thác mẹ, thác con, tạo thành cảnh quan hùng vĩ. Tương truyền, đây chính là dấu năm ngón tay của nàng công chúa Quế Mỵ Nương.
Quần thể đền gồm ba khu vực: Đền Hạ, Đền Trung và Đền Thượng, bài trí theo đạo thờ Mẫu với nhiều tượng thánh, quan, chầu, ông Hoàng và Đức Thánh Trần. Ngoài ra, dọc theo dòng Suối Mỡ còn có các di tích như Đền Trần, Bãi Quần Ngựa, chùa Hòn Trứng, khu Ba Dinh Bảy Nền, đình Xoan, chùa Hồ Bấc,...
Lễ hội đền Suối Mỡ được tổ chức vào ngày 30 tháng 3 và mùng 1 tháng 4 âm lịch hằng năm, thu hút đông đảo du khách thập phương đến dâng lễ và trẩy hội. Đây là dịp để người dân bày tỏ lòng thành kính với Thánh Mẫu Thượng Ngàn và cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Vào ngày hội chính, dân làng Dùm tổ chức rước kiệu Thánh về đền Hạ để tế lễ bái vọng lên đền Thượng, dân làng Quỷnh rước kiệu về đền Trung để thực hiện nghi lễ tương tự. Lễ hội còn có nhiều hoạt động văn hóa đặc sắc như nghi thức hầu bóng, đấu vật, đánh đu, chọi gà, bắn cung, võ dân tộc, hát chầu văn. Một điểm độc đáo khác là tục giã bánh dày vắt cặp đôi để dâng lên Thánh Mẫu, thể hiện cho văn hóa lúa nước và phồn thực, gắn liền với đời sống tinh thần của người dân địa phương.
Đền Bảo Hà
Đền Bảo Hà, còn được gọi là Đền Ông Hoàng Bảy, nằm dưới chân đồi Cấm, bên tả ngạn sông Hồng thuộc xã Bảo Hà, huyện Bảo Yên, tỉnh Lào Cai. Đây là một trong những di tích lịch sử - văn hóa quốc gia quan trọng, thuộc Quần thể di tích Thần Vệ Quốc Hoàng Bảy. Đền không chỉ thờ ông Hoàng Bảy – vị tướng quân thời Hậu Lê, mà còn là nơi thờ cúng các vị thần linh trong tín ngưỡng thờ Mẫu, đặc biệt là Mẫu Thượng Ngàn.
Kiến trúc đền bao gồm nhiều hạng mục như cổng tam quan, sân đền, nhà khách, phủ Chúa Sơn Trang, Tòa đại bái, Cung nhị, Cung cộng đồng và Cung cấm. Bên trong các cung thờ chính có các bức hoành phi câu đối và nhiều pho tượng linh thiêng như Đức Thánh Trần, Quan Tuần Tranh, ông Hoàng Bảy, Mẫu Nhị, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thủy Tiên...
Lễ hội đền Bảo Hà diễn ra nhiều dịp trong năm nhưng những ngày lễ lớn gồm Lễ Thượng Nguyên (Rằm tháng Giêng),lễ giỗ ông Hoàng Bảy (17/7 Âm lịch) và lễ Tết muộn (Tất niên). Đặc biệt, trong dịp giỗ ông Hoàng Bảy, du khách được hòa mình vào các nghi lễ trang trọng như rước kiệu, dâng hương và các hoạt động văn hóa như thả đèn hoa đăng, cúng khao quân, tổ chức hội chợ và các giải thể thao. Đây là điểm đến tâm linh quan trọng, thu hút đông đảo khách hành hương mỗi năm.
