Sự tích về 12 Thánh Cô trong tín ngưỡng Tứ Phủ của Đạo Mẫu

Sự tích về 12 Thánh Cô trong tín ngưỡng Tứ Phủ

Cô Cả Thượng Thiên

Cô Cả Thượng Thiên, còn gọi là Cô Đệ Nhất Thượng Thiên, thuộc Thiên Phủ của Tứ Phủ. Cô là con của Vua Cha Thủy Tề và được phong Thiên Cung Công Chúa trên Thiên Đình. Cô Cả Thượng Thiên thường hầu cận bên cạnh Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên và Chầu Đệ Nhất.

Là người đứng đầu trong Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Cả Thượng Thiên được Mẫu giao chấm đồng và tiến cử Thanh Đồng về cửa Mẫu Đệ Nhất Thượng Thiên. Vì cô ngự trong cung tòa và luôn cận kề bên Mẫu nên cô thường kêu thay lạy đỡ cho những đệ tử khi họ có lời nguyện cầu tới các vị Thánh thần.

Cô Cả Thượng Thiên thường được thờ cùng với Mẫu Đệ Nhất hoặc Chầu Đệ Nhất tại các đền thờ của Đạo Mẫu. Ngoài ra, cô cũng có đền thờ riêng là Đền Cô Nhất ở Nghệ An.

Khi thanh nhàn, Cô Cả thường rong chơi khắp chốn trên gió mây ở khắp mọi miền đất nước. Khi về ngự đồng, cô thường mặc trang phục hầu đồng màu đỏ thêu phượng, đầu quấn khăn đóng, làm lễ khai quang và múa quạt.

Là người Thiên Phủ, Cô Cả Thượng Thiên thường không hay về ngự đồng. Cô chỉ về khi có những người sát căn cô hầu cô hoặc để chứng khăn áo cho Đồng Tân Lính Mới trong các dịp khai đàn mở phủ. Ở một số nơi, cô còn về để chứng lễ se duyên.

Cô Đôi Thượng Ngàn

Cô Đôi Thượng Ngàn là con của Vua Đế Thích trên Thiên Đình, được phong Sơn Tinh Công Chúa và sau này được Hoàng Đế Khải Định sắc phong Thượng Đẳng Thần. Cô Đôi giáng trần làm con gái của một chúa đất người dân tộc Mường tại Ninh Bình. Cô thuộc Nhạc Phủ, hầu cận bên Mẫu Thượng Ngàn và Chầu Đệ Nhị Thượng Ngàn.

Cô Đôi Thượng Ngàn có nhiệm vụ chấm đồng, bắt đồng và cai quản kho lộc Sơn Lâm, Sơn Trang để ban phát cho trần thế. Khi thanh nhàn, cô thường về ngự cảnh sơn lâm núi rừng ở quê nhà Ninh Bình.

Cô Đôi được dân chúng lập đền thờ tại nhiều địa phương và lấy ngày 6 tháng 1 âm lịch hàng năm là ngày khánh tiệc của Cô. Đền thờ chính của cô là Đền Thượng Bồng Lai tại xã Nho Quan, Ninh Bình. 

Cô Đôi Thượng Ngàn là Thánh Cô thường xuyên về ngự đồng, vì thế đệ tử của cô rất đông đảo. Cô thường về bắt đồng cũng như chứng lễ khai đàn mở phủ. Trong các giá hầu, cô thường mặc trang phục hầu đồng là áo xanh ngắn, quần đen hoặc quần hoa, đầu đội khăn voan kết hoa hoặc khăn vấn có đính thêm hoa. Khi về khai quang, cô làm lễ rồi múa mồi, múa tay tiên, hái tài hái lộc ban cho đệ tử. 

Cô Bơ Thoải Phủ

Cô Bơ Thoải Phủ tương truyền là con gái của Vua Thủy Tề dưới Thủy Cung, được phong tước Thượng Đẳng Thần. Cô còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như: Cô Bơ Thoải, Cô Bơ Thoải Cung, Cô Bơ Bông, Cô Bơ Hàn Sơn, Cô Bơ Thác Hàn hay Thủy Cung Công Chúa.

Cô Bơ Thoải hầu cận bên Mẫu Thoải ở Thoải Phủ. Với y thuật cao minh, cô thường ban thuốc giúp dân chữa bệnh, giúp chúng sinh thoát khỏi cảnh lầm than, có được cuộc sống an yên, hạnh phúc. Cô thường hiển linh giúp dân ở vùng ngã ba sông, độ cho thuyền bè qua lại được thuận buồm xuôi gió, nên cô còn được gọi là Cô Bơ Bông hay Cô Bơ Thác Hàn .

Ngày nay, dân chúng lấy ngày 12 tháng 6 âm lịch hàng năm là ngày khánh tiệc của cô và lập đền thờ chính (Đền Cô Bơ) ở huyện Hà Trung, Thanh Hóa, ngoài ra có Đền Cô Bơ ở Tuyên Quang và Đền Cô Bơ ở huyện Duy Tiên, Hà Nam.

Cô Bơ là một trong những vị Thánh Cô hay về ngự đồng trong Tứ Phủ Thánh Cô. Khi về ngự, Cô Bơ đầu đội khăn vành dây có thắt lét trắng, mặc áo ngũ thân trắng, có khi cài ba nén hương, đôi khi khoác áo choàng trắng, thắt dải lưng hồng. Khi cô giáng vào ai, dù già hay trẻ, sắc mặt đều trở nên hồng hào, đẹp đẽ lạ thường. Lúc về ngự đồng, Cô Bơ sẽ làm lễ tấu hương, tay cầm đôi mái chèo để chèo thuyền du ngoạn, đo nước đo mây. 

Cô Tư Địa Phủ

Cô Tư Địa Phủ hay Cô Tư Tứ Tổng Tây Hồ là vị Thánh Cô thứ tư trong Tứ Phủ Thánh Cô. Cô là vị Thánh Cô hầu cận bên cạnh Mẫu Liễu Hạnh và Chầu Đệ Tứ Địa Cung Khâm Sai.

Cô Tư cũng vốn là con vua Đế Thích, theo lệnh vua cha, cô theo hầu Mẫu Thượng Ngàn tại đất Tuyên Quang, Mẫu bà rất yêu quý cô và thường để Cô Tư hầu cận bên mình. Về sau, người ta lập đền Mẫu Ỷ La thờ Mẫu Liễu Hạnh và Mẫu Thượng Ngàn nên cô cũng được gọi là Cô Tư Ỷ La.

Ngày nay, người dân lấy ngày khánh tiệc của Cô Tư là ngày 6 tháng 7 âm lịch, khi đó, nhân dân sẽ đến đền dâng nhang, tỏ lòng thành kính với Thánh Cô.

Cô Tư Địa Phủ rất ít khi về ngự đồng. Khi về, cô thường mặc trang phục hầu đồng màu vàng nhạt, tai đeo khuyên vàng, tóc cài trâm hoa. Sau lễ khai quang, cô thường múa mồi và múa quạt cầu may mắn, bình an.

Cô Năm Suối Lân

Cô Năm Suối Lân là vị Thánh Cô thứ năm trong Tứ Phủ Thánh Cô, thuộc Nhạc Phủ. Cô Năm còn được gọi là Cô Năm Sơn Trang hay Cô Năm Sông Hóa, là vị tiên cô trông coi bản đền Suối Lân và hầu cận bên Chầu Năm Suối Lân. Cô vốn là tiên nữ trên trời, tuân lệnh bề trên giáng trần vào một gia đình dân tộc Nùng tại vùng Hữu Lũng, tỉnh Lạng Sơn. 

Cô Năm Suối Lân được đặt thờ chung với Chầu Năm Suối Lân tại Đền Suối Lân (Hữu Lũng, Lạng Sơn). Ngày 20 tháng 5 âm lịch hàng năm là ngày nhân dân tổ chức khánh tiệc của cô.

Trong Tứ Phủ Thánh Cô, Cô Năm Suối Lân hiếm khi về ngự đồng. Thường chỉ những thanh đồng nào sát căn cô làm lễ thỉnh bóng ở bản đền Suối Lân mời cô thì cô về. Thông thường, Cô Năm sẽ ngự giá vào lúc nửa đêm.

Cô Năm Suối Lân thường ngự trang phục màu xanh thiên thanh hoặc xanh lá, giống với trang phục của Chầu Năm Suối Lân nhưng phần áo có vạt ngắn hơn. Cô chít khăn củ ấu, vai đeo túi vóc, tóc cài hoa, bên hông dắt dao quai, chân mang hài cánh tiên. Khi cô về ngự đồng, cô thường làm lễ khai quang và múa mồi.

Cô Sáu Sơn Trang

Cô Sáu Sơn Trang cũng là người dân tộc Nùng ở đất Hữu Lũng giống như Cô Năm. Tương truyền, cô là tiên cô hầu cận bên cạnh Mẫu Thượng Ngàn và Chầu Lục Cung Nương, thuộc Nhạc Phủ. Vì vậy, cô còn được gọi là Cô Sáu Lục Cung.

Sinh thời, Cô Sáu Lục Cung nổi tiếng xinh đẹp, lương thiện và có tài y thuật, luôn tận tình chữa bệnh cứu người. Do đó, dân chúng khắp nơi thường đến nương nhờ nơi cô để xin thuốc, trị bệnh. Cô cũng nổi tiếng là người nghiêm khắc, sẽ trừng trị những kẻ buông lời nhạo báng cô.

Cô Sáu Lục Cung rất hay về ngự đồng. Khi về ngự đồng, cô mặc áo màu lam hoặc chàm tím có vạt ngắn và tay áo rộng, cùng với quần đen, đầu đội khăn chít hoa và có trâm cài. Khi về ngự đồng, cô thường làm lễ khai quang và tay múa mồi.

Ngày nay, Cô Sáu Sơn Trang được thờ tại đền Lục Cung Chín Tư (Hữu Lũng, Lạng Sơn),thờ cạnh đền thờ Chầu Lục Cung Nương. Ngày 10 tháng 5 âm lịch hàng năm được nhân dân lấy làm ngày khánh tiệc của cô.

Cô Bảy Tân La

Cô Bảy Tân La, còn được gọi là Cô Bảy Kim Giao, là vị Thánh Cô thứ bảy trong hàng vị Thánh Cô Tứ Phủ, cô thuộc Nhạc Phủ. Cô hầu cận bên cạnh Chầu Bảy Kim Giao tại vùng Mỏ Bạch nên dân gian còn gọi cô là Cô Bảy Mỏ Bạch.

Theo truyền thuyết, Cô Bảy Kim Giao có công giúp dân khai phá đất đai, trồng trọt hoa màu và đánh đuổi giặc ngoại xâm. Có sự tích kể rằng, vào ban đêm, cô thường hội họp cùng chúng bạn tiên, mắc võng đào giữa hai cây kim giao và cùng nhau đàn hát.

Ngày nay, người dân thờ Cô Bảy tại đền Kim Giao (Thanh Liên, Mỏ Bạch, Thái Nguyên) và Đền Tân La (Dốc Lã, Bảo Khê, Hưng Yên). Ngày tiệc của cô được nhân dân lấy trùng với ngày tiệc của Chầu Bảy Kim Giao, diễn ra vào ngày 21 tháng 7 âm lịch.

Trong nghi thức Hầu Đồng, rất ít thông tin nhắc đến Cô Bảy Kim Giao và cô cũng hiếm khi về ngự đồng. Theo một số ghi chép, khi về ngự đồng, Cô Bảy thường mặc áo tím hoặc áo chàm xanh.

Cô Tám Đồi Chè

Cô Tám Đồi Chè là Thánh Cô thứ tám trong 12 Thánh Cô thuộc Tứ Phủ. Theo dân gian truyền lại, Cô Tám có thể thuộc Địa Phủ hoặc Nhạc Phủ.

Tương truyền, Cô Tám sinh ra vào thời vua Lê Thái Tổ, cùng thời với Cô Bơ. Cô Tám lớn lên, là thiếu nữ trồng chè tại vùng Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hóa. Sinh thời, cô là người con gái đảm đang, tần tảo, nết na, luôn chăm chỉ hái búp chè xanh trên đồi để làm thuốc chữa bệnh cho mọi người. Khi có giặc ngoại xâm, cô cũng góp công đánh đuổi quân xâm lược nên được nhân dân kính trọng và tôn thờ gọi là Cô Tám Đồi Chè.

Khi về ngự đồng, Cô Tám thường mặc áo xanh hoặc tím cùng với quần đen, đầu quấn khăn chít hoa. Cô thường múa mồi và múa tay tiên, thể hiện lại động tác hái chè trên đồi. Tuy nhiên, Cô Tám cũng là một Thánh Cô rất hiếm khi về ngự đồng, cô thường chỉ về trong giá hầu của những người sát căn cô hoặc trong lễ hầu đón tiệc tháng 6 tại đền chính thờ cô.

Đền thờ chính của cô là Đền Cô Tám Đồi Chè tại Phong Mục, Hà Trung, Thanh Hóa, có thể  đi từ đền Cô Bơ qua đò Lèn. Ngoài ra, người dân còn có thể đến Đền Cô Tám ở Thái Nguyên. Ngày 26 tháng 6 âm lịch hàng năm được người dân lấy làm ngày tiệc của Cô Tám Đồi Chè.

Cô Chín Cửu Tỉnh

Cô Chín Cửu Tỉnh là Thánh Cô thứ chín trong hàng vị các Thánh Cô của Tứ Phủ, cô là Thánh Cô thuộc Thiên Phủ. Tương truyền, Cô Chín là Thánh Cô hầu cận bên cạnh Mẫu Sòng Sơn (Mẫu Liễu Hạnh). Ngoài ra, một số truyền thuyết khác cho rằng cô là hầu cận của Mẫu Thoải và Chầu Chín Cửu Tỉnh. Vì thế, cô được dân gian gọi với nhiều tên gọi khác nhau như: Cô Chín Sòng Sơn, Cô Chín Giếng, Cô Chín Suối, Cô Chín Rồng, Cô Chín Thượng và Cô Chín Tây Thiên. 

Theo truyền thuyết kể lại, Cô Chín trước là tiên nữ trên Thiên Đình. Một lần, do vô tình đánh vỡ chén ngọc, cô bị Ngọc Hoàng giáng xuống hạ giới theo hầu cận bên Mẫu Liễu Hạnh. Cô Chín Cửu Tỉnh nổi tiếng là tiên cô tài hoa, có tài xem bói và bốc thuốc chữa bệnh. Cô còn là tiên cô nhận nhiệm vụ báo cáo cho Thiên Đình về những kẻ có tội và thu hồn phách của chúng để biến chúng thành những kẻ bị điên loạn.

Cô Chín là một trong những Thánh Cô hay về ngự đồng nhất trong 12 cô và hầu hết các thanh đồng khi hầu bóng đều có giá hầu Cô Chín. Khi hầu đồng, cô thường mặc trang phục có màu hồng phớt hay màu đào phai, tay cô cầm đôi quạt. Người cầu cô về ngự đồng thường sắm sửa các lễ vật như nón đỏ, hài hoa, vòng hồng và võng đào. Khi ngự đồng, cô múa quạt tiến Mẫu, múa cờ tiến Vua, thêu hoa dệt lụa và múa cánh tiên. 

Ngày nay, cô được thờ tại nhiều địa điểm, bao gồm Đền Mẫu Sòng Sơn (Bỉm Sơn, Thanh Hóa),Đền Mẫu Cửu (Bỉm Sơn, Thanh Hóa) và Phủ Quảng Cung (Ý Yên, Nam Định). Ngày tiệc chính của Cô Chín Cửu Tỉnh là ngày 19 tháng 9 âm lịch. Tại các đền phủ, Cô Chín có thể có ban thờ riêng hoặc thờ chung với Cô Bơ thành ban thờ tượng Cô Bơ, Cô Chín, hoặc thờ cô trong Cung Tứ Phủ Thánh Cô. 

Cô Mười Đồng Mỏ

Cô Mười Đồng Mỏ là vị Thánh Cô thứ mười trong Tứ Phủ Thánh Cô, thuộc Địa Phủ. Theo dân gian truyền lại, Cô Mười là một Thánh Cô xinh đẹp, có tính cách gần gũi và rất hay cười. Cô hầu cận Chầu Mười Đồng Mỏ và đã có công cùng Chầu giúp đánh đuổi giặc ngoại xâm, giữ gìn sự yên bình cho đất nước. Cô Mười Đồng Mỏ được giao trọng trách cai quản các mỏ vàng, mỏ bạc ở vùng Chi Lăng.

Hiện nay, Cô Mười được thờ cùng với Chầu Mười tại Đền Chầu Mười (tại Mỏ Ba, huyện Đồng Mỏ, Lạng Sơn). Đền Chầu Mười nằm trên ngọn núi cao, gần cửa ải Chi Lăng, nơi Chầu Mười Đồng Mỏ từng trấn giữ. Ngày tiệc của Cô Mười được người dân láy cùng ngày với ngày tiệc của Chầu Mười vào ngày 10 tháng 11 âm lịch.

Cô Mười rất ít khi về ngự đồng và không chấm lính bắt đồng, do đó, bạn sẽ rất hiếm khi có duyên dự giá hầu cô. Chỉ khi cầu cô tại chính đền thì các thanh đồng mới có thể thỉnh cô về ngự đồng.

Theo lời kể, khi ngự đồng, Cô Mười Đồng Mỏ thường mặc áo vàng tươi, hông thắt đai hoa, đầu chít khăn củ ấu, đeo cung mang kiếm.

Cô Bé Thượng Ngàn

Cô Bé Thượng Ngàn không chỉ một vị tiên cô cụ thể mà là tên gọi chung cho một nhóm các cô bé hầu cận Mẫu Thượng Ngàn ở miền Nhạc Phủ. Tùy theo bản đền mà Cô Bé Thượng Ngàn có thể là một vị tiên cô khác nhau. Các cô bé đều là những nàng tiên trên Tòa Sơn Trang, hầu cận bên cạnh Mẫu Thượng Ngàn. Có rất nhiều cô bé ở khắp các cửa rừng lớn nhỏ. Khi các cô về, họ thường mặc quần áo thổ cẩm, chân quấn xà cạp, đeo kiềng bạc, tay cầm ô và vai đeo gùi.

Các Cô Bé Thượng Ngàn gồm có: Cô Bé Thượng Ngàn, Cô Bé Suối Ngang (Lạng Sơn); Cô Bé Đông Cuông (Yên Bái); Cô Bé Chí Mìu, Cô Bé Cây Xanh, Cô Bé Nguyệt Hồ (Bắc Giang); Cô Bé Cây Xanh, Cô Bé Minh Lương, Cô Bé Mỏ Than (Tuyên Quang); Cô Bé Thác Bờ (Hòa Bình); Cô Bé Móng Và (Lào Cai); Cô Bé Tây Thiên (Vĩnh Phúc); Cô Bé Sóc (miền Nam).

Cô Bé Thoải

Cô Bé Thoải được dân gian khắc họa là một vị Thánh Cô xinh đẹp thuộc miền Thoải Phủ, có tài hô mưa gọi gió. Cô hầu cận bên cạnh Mẫu Đệ Tam Thoải Phủ. Cô được thờ tại Đền Bơ Bông và có Lầu Cô ở ngoài trời để người dân đến cúng và dâng lễ.

Ý nghĩa của Tứ Phủ Thánh Cô trong đời sống tâm linh của người Việt

Tín ngưỡng Tứ Phủ là một nét đẹp trong đời sống tâm linh của người Việt Nam từ xa xưa. Trong đó, Tứ Phủ Thánh Cô và Thánh Cậu được coi là những vị thánh bảo trợ cho con người, giúp đỡ nhân dân trong những lúc khó khăn, bệnh tật và hoạn nạn. Người dân thờ tượng Cô, tượng Cậu với mong muốn mang lại bình an, may mắn và tài lộc trong cuộc sống.

Mỗi vị Thánh Cô đều có những truyền thuyết, câu chuyện riêng gắn liền với lịch sử và văn hóa của từng vùng miền. Việc thờ phụng các Thánh Cô cũng là cách người dân tôn vinh và bảo tồn những giá trị văn hóa, lịch sử đó.

Những câu chuyện về các Thánh Cô thường nhấn mạnh vào các đức tính tốt đẹp như lòng hiếu thảo, sự chăm chỉ, lòng nhân ái, sự dũng cảm và tinh thần hòa hợp với thiên nhiên. Việc thờ phụng các Thánh Cô cũng giúp giáo dục và duy trì những giá trị đạo đức này trong cộng đồng.